The Third Man is niet zomaar een klassieker die een nieuwe 4k-restauratie krijgt. Het is glorieuze pulp en een film die kijkers bij de release in 1949 als een instant klassieker beschouwden. Bevat spoilers.
The Third Man uit 1949 is de tweede van drie verfilmingen die de Britse regisseur Carol Reed zou maken van verhalen van Graham Greene. De eerste wasThe Fallen Idol (1948), over de vriendschap tussen de jonge zoon van een ambassadeur en de butler die hij van moord verdenkt. Een sterke thriller met een strak tempo, waarin al goed te zien was dat Reed het talent had om je via de camera op een andere manier naar de wereld te laten kijken. De shots van bovenaan de trap van de enorme hal met zwart-wit geblokte tegels – alsof de personages zich over een schaakbord bewegen – trekken de vorm van de hal uit verhouding en doen denken aan het Duits expressionisme. Maar het spelen met conventies uitThe Third Manof het knotsgekke scenario vanOur Man in Havanauit 1958 vind je hier nog niet.
Waarom is The Third Man bijzonder? Visueel is de film volstrekt eigenzinnig. Vol scheve composities en groothoekperspectieven. Zoals in de labyrintische achtervolging door het riool van Wenen – ook nu nog kun je een ‘Third Man tour’ door het riool doen – of de schaduwen op de muur als een personage rennend in de nacht verdwijnt. Vorm is inhoud hier. De labyrintische en beschaduwde stad is een reflectie van de morele woestenij van het naoorlogse Wenen, verpersoonlijkt door de man waar het hoofdpersonage Holly Martins voor naar Wenen kwam – Harry Lime, gespeeld door Orson Welles.
Lime had Martins een baantje beloofd, waardoor de pulpschrijver eindelijk een beetje geld kon verdienen. Maar Lime blijkt bij aankomst overleden door een dodelijk ongeluk. Of was het wel een ongeluk? Naïef gaat Martins op onderzoek uit en ontdekt dat Lime z’n geld verdiende met een verdorven illegale handel, al wil hij lang niet geloven dat zijn oude vriend kwaadaardig was. Iedereen doet dat hier, verzekeren Lime’s Weense vrienden hem.
Lime’s eigen morele rechtvaardiging blijkt in een monoloog die Welles zelf schreef: “In Italië hadden ze onder de Borgia’s dertig jaar lang oorlog, terreur, moord en bloedvergieten, maar ze brachten Michelangelo, Leonardo da Vinci en de Renaissance voort. In Zwitserland hadden ze broederlijke liefde, vijfhonderd jaar democratie en vrede. En wat heeft dat opgeleverd? De koekoeksklok.”
Lichtvoetigheid
The Third Manis glorieuze pulpfictie. Vrijwel het eerste wat opvalt is de voortdurend terugkerende muziek van Anton Karas, een muzikant die Reed zelf vond in een pietepeuterig achterafrestaurantje. Die muziek geeft het verhaal over een verdwijning en eventuele moord en de illegale handel in giftige medicijnen een bijna bizarre lichtvoetigheid. Tekende die de tegenstrijdige gemoedstoestand in Wenen in die tijd, waar men op de restanten van een beschaving een nieuwe wereld moest creëren, terwijl het stof en de as van de oorlog nog neerdwarrelden? Waar gevoelens van verslagenheid en overwinning door elkaar liepen? Greene was voor het schrijven ter plekke gaan onderzoeken hoe de stad eraan toe was en volgens meerdere bronnen is het Wenen van The Third Man een realistische weergave van de stad toen.
Behalve het contrast tussen de muziek en de gebeurtenissen is er het feit dat Martins een pulpschrijver van westernverhalen was die minstens de helft van de film als een amateurrechercheur overtuigd is van Lime’s onschuld, om al zijn overtuigingen vervolgens in één sessie door de Britse officier Calloway weerlegd te zien worden. Dan is er die opzettelijk melodramatische misdaad van Lime, aangelengde penicilline verkopen waardoor kinderen sterven. Dat melodrama wordt in de tweede helft nog vetter benadrukt, wanneer Martins door Calloway naar een kinderziekenhuis wordt gebracht waar hij kan zien wat Lime heeft aangericht. Dan is er het heerlijk kitscherige shot van de handen van Lime die door het rooster van een put omhoog steken, wanneer hij uit het riool probeert te ontsnappen. Het feit dat Martins natúúrlijk verliefd wordt op Lime’s geliefde, die in de befaamde slotscène van ver komt aangelopen en dan straal langs hem heen het beeld uitloopt. Einde film.
Flinke grijns
Schitterend ook hoe Lime halverwege de film ineens grijnzend in beeld verschijnt, wanneer hij Martins vanuit de schaduwen observeert en het licht uit een appartement plotseling zijn gezicht laat zien. Die grijns maakt hem, ondanks alles wat je op dat moment van Lime weet, toch sympathiek. Sympathieker dan de wandelende koekoeksklok Martins. Dat de film zulke tegenstrijdigheden voedt, is een van z’n vele kwaliteiten.
Reed werkte dus nog bij twee andere films met Graham Greene samen, maar de rijkdom van The Third Man – de gelaagdheid en de tegenstrijdigheden die de film iets ongrijpbaars geven – evenaarde hij niet. Hij weigerde godzijdank ook Greene’s voorstel om Anna en Holly aan het eind toch bij elkaar te laten komen. In dat licht bezien wordt die slotscène waarbij ze hem aan de kant van de weg laat staan nog beter.
The Third Man is het hoogtepunt van Reeds carrière. Een donker-komische en tegelijk melancholische kijk op vervlogen idealen in de morele woestenij die de nazi’s hadden achtergelaten.
